In Spite of Everything, Spring
η Jacqueline Lamba/ σκέψεις για την ευτυχία/ σκέψεις για τη φιλία/ μπορεί να είναι και το ίδιο
Malgre Tout, Le Printemps (In Spite of Everything, Spring) 1942
I certainly wasn't happy.
Happiness has to do with reason,
and only reason earns it.
What I was given was the
thing you can't earn, and can't keep,
and often don't even
recognize at the time; I mean joy.
― Ursula K. Le Guin, The Left Hand of Darkness
When I think of what makes happiness “happy” I think of moments. Mo- ments of happiness create texture, shared impressions: a sense of lightness in possibility.
― Sara Ahmed, The Promise of Happiness
¥ Όταν το 1935 η σουρεαλίστρια ζωγράφος Jacqueline Lamba παρουσίασε δύο πίνακές της στην International Surrealist Exhibition στα Κανάρια Νησιά, δεν υπήρχαν πουθενά γραμμένα ούτε το όνομά της ούτε οι τίτλοι των έργων της. Παντρεμένη ένα χρόνο με τον André Breton και παρότι εξέθετε ήδη μαζί με τους σουρεαλιστές, παρέμενε, σύμφωνα με τον βιογράφο της Salomon Grinsberg, ανώνυμη ενώ αναφέρονταν σε αυτή μόνο ως «εκείνη», «η έμπνευση του Breton» ή απλώς η «γυναίκα του Breton». Ο ίδιος ο Breton δε, προτιμούσε να τη συστήνει παντού ως «ναϊάδα» παρά ως καλλιτέχνη.
Behind the sun (άγνωστη χρονολογία)
¥ Οι σπουδές και οι πειραματισμοί της Lamba ξεκινούν από ζωγραφική και εφαρμοσμένες τέχνες και φτάνουν στη φωτογραφία και τις παραστατικές τέχνες. Η ζωγραφική δουλειά της, που ξεκίνησε από τον σουρεαλισμό, πέρασε από πιο εξπρεσιονιστικά ιδιώματα για να καταλήξει στη δική της απελευθερωμένη τοπιογραφία, βασίζεται σε ένα διαρκές παιχνίδι με το φως. Το φως πηγαινοέρχεται αλλά η άνοιξη είναι εκεί, ακόμα και στους πιο σκοτεινούς πίνακές της. Λίγο πριν γνωρίσει τον Breton έκανε διάφορες δουλειές για να επιβιώσει, πόζαρε ως μοντέλο στα ατελιέ του Montparnass, έφτιαχνε βιτρίνες σε καταστήματα, έκανε σχέδιο για υφάσματα ή ακόμα και την οδηγό ταξί. Όταν συναντήθηκαν για πρώτη φορά, εκείνη δούλευε ως χορεύτρια στο νερό σε ένα διάσημο dance hall του Παρισιού. Ο γάμος τους προέκυψε μέτα από “Τρελό έρωτα”, έμειναν μαζί 8 έντονα χρόνια κι έκαναν μια κόρη, την Aube. Η ευτυχία για την Lamba όμως δεν εξαντλούταν στο γάμο και την οικογένειά της και ο Breton δεν ενδιαφερόταν για την τέχνη της. Η διαρκής αναζήτηση του φωτός έπρεπε να περάσει μέσα από τις επισκιαστικές επιρροές του καταδυναστευτικού Breton και αργότερα του επίσης καταπιεστικού ―αν και με περισσότερη πίστη και ενδιαφέρον για τη δουλειά της― γλύπτη David Hare πριν στραφεί στην ίδια, όταν επιτέλους απελευθερώθηκε καλλιτεχνικά και ένιωσε αυτόφωτη.
L’intérieur D’une Maison, 1946
¥ Στις αρχές του 1938 η θρυλική έκθεση της Σουρεαλιστικής Ομάδας στην Galerie des Beaux Arts στο Παρίσι που διοργάνωσαν ο Breton κι ο Éluard, φιλοξενεί, εκτός από τα συνήθη και διάσημα ονόματα των αντρών σουρεαλιστών, και 9 σουρεαλίστριες, ακόμα άγνωστες τότε στο κοινό. Μεταξύ τους οι Eileen Agar, Leonora Carrington, Meret Oppenheim και Remedios Varo που έμελλε έστω και πολύ αργότερα, όταν πια επανα-ανακαλύφθηκαν από τις ιστορικούς τέχνης και ερευνήτριες των 70s, να λάμψουν. Ούτε όμως η Jacqueline βρίσκεται εκεί μέσα, ούτε καν η Frida Kahlo.
Bar of Consequences, 1935
¥ Το καλοκαίρι του 1938 το ζεύγος Lamba-Breton φτάνουν στο Μεξικό και φιλοξενούνται από την Frida Kahlo και τον Diego Rivera. Ήδη στο Μεξικό ζουν και ο Leon Trotsky με την Natalia Sedova και τα τρία ζευγάρια κάνουν στενή παρέα και ένθερμες συζητήσεις που θα επηρεάσουν τη σκέψη και δημιουργία όλων τους. Η βαθειά φιλία όμως που αναπτύσσεται ανάμεσα στην Jacqueline και τη Frida θα αποτελέσει μακροχρόνια και καταλυτικά ένα διαμορφωτικό παράγοντα στις ζωές και των δύο καλλιτεχνών. Η αυτοπεποίθηση και η σιγουριά της συνειδητοποιημένης δυναμικής δημιουργού που φέρει η Kahlo, εμπνέουν την Lamba που μέχρι τότε κανείς δεν τη θεωρεί τίποτα παραπάνω από μια πανέμορφη γυναίκα, μούσα του Breton, μας λέει η ιστορικός τέχνης Whitney Chadwick. Ο ειλικρινής θαυμασμός της Lamba για τη δουλειά της Kahlo δε, ενθαρρύνει ακόμα περισσότερο την Μεξικάνα καλλιτέχνη (η οποία απεχθανόταν τον εγωπαθή και αλαζόνα Breton).
Lamba, Rivera, Trotsky in Mexico Lamba and Kahlo
¥ Σε μια πάρα πολύ πρόσφατη έρευνα του επιστημονικού περιοδικού Nature Communication, μια ομάδα επιστημόνων που ερεύνησαν τη σχέση μακροζωίας των ζώων με τον τρόπο ζωής τους κατέληξαν στο ότι τα ζώα που ζουν σε ομάδες, κοπάδια, σμήνη ή αγέλες, ζουν περισσότερο από αυτά που ζουν μόνα τους ή σε ζευγάρια. Κι αυτό αφορά ζώα όλων των μεγεθών και ειδών.
¥ Σε μια άλλη έρευνα, από το Harvard, που ξεκίνησε το 1938 και κράτησε σχεδόν 80 χρόνια, ερευνήθηκαν οι παράγοντες που επηρεάζουν την ανθρώπινη ευτυχία και κατέληξαν ότι ο σημαντικότερος παράγοντας ευτυχίας είναι η εμπλοκή με την κοινότητα, οι ανθρώπινες επαφές κι οι καλοί φίλοι. Σύμφωνα με τον Robert Waldinger, έναν από τους καθηγητές που διεξήγαγαν αυτή την μακρά έρευνα, τρία βασικά συμπεράσματα που προέκυψαν αποκρυπτογραφούν το αίνιγμα της ευτυχίας:
1. Η μοναξιά σκοτώνει. Απλά και ξεκάθαρα.
2. Ο στενός κοινωνικός μας κύκλος ―συμπεριλαμβανομένου και του γάμου― πρέπει να αποτελείται από ανθρώπους με τους οποίους να μπορούμε να έχουμε ζεστές και ειλικρινείς σχέσεις. Με άλλα λόγια δεν φτάνει να έχεις πολλές γνωριμίες ή να είσαι μέσα σ΄έναν γάμο. Πρέπει όλα αυτά να είναι ουσιαστικά.
3. Οι στενές και αξιόπιστες σχέσεις επηρεάζουν την ανθρώπινη υγεία ποικιλοτρόπως, και ενισχύουν τη μνήμη και τη γνωστική ικανότητα αποτρέποντας την αντιληπτική φθορά. Για να το πούμε λίγο πιο ωμά, όταν δεν έχεις ανθρώπους τους οποίους να αγαπάς, να στηρίζεις και να νοιώθεις ότι μπορείς να στηριχθείς το μυαλό φυραίνει.
¥ Υπάρχει βέβαια ένα bug στην έρευνα αυτή. Έγινε από άντρες και για άντρες. Και τα 730 δείγματα τα οποία παρακολούθησε είχαν αρσενικό φύλο. Η γυναικεία ευτυχία δεν αφορούσε κανέναν.
¥ Στην «Ιστορία της Ευτυχίας» (2006) του Darrin M. McMahon, μας θυμίζει η φεμινίστρια φιλόσοφος Sara Ahmed, η λέξη γυναίκα δεν υπάρχει πουθενά.
¥ Αντίστοιχα οι 3 βασικές κλασσικές πραγματείες πάνω στη φιλία, αυτές του Αριστοτέλη, του Κικέρωνα και του Μονταίν, μιλούν αποκλειστικά για την αντρική φιλία. Αν και η αρχαία ελληνική ιστορία παραθέτει λαμπρά παραδείγματα φιλίας όπως οι Πάτροκλος - Αχιλλέας, Δάμωνας – Φιντίας, Επαμεινώνδας – Πελοπίδας ή Ορέστης –Πυλάδης, όλοι τους πρότυπα μεγαλοψυχίας, αλτρουισμού και αυτοθυσίας, σχεδόν όλα τα ντοκουμέντα πάνω στη φιλία κατά τη διάρκεια των πρώτων 2000 ετών της Δυτικής ιστορίας αφορούν τους άντρες παρατηρούν οι Marilyn Yalom και Theresa Donovan Brown στο βιβλίο τους πάνω στη γυναικεία φιλία The Social Sex.
¥ “Κλασικό παράδειγμα ανδρών που θεωρούν ότι η φιλία ήταν αποκλειστικά ανδρική υπόθεση, ο διάσημος Ιταλός διανοούμενος Λεόν Μπαττίστα Αλμπέρτι (1404-72) ο οποίος στην πραγματεία του "Περί οικογένειας", φαντάζεται την παρακάτω σκηνή, που υποτείθεται ότι διηγείται ένας πλούσιος Φλωρεντίνος έμπορος, λίγο μετά το γάμο του: "Τότε εκείνη [η σύζυγός του] κι εγώ γονατίσαμε και προσευχηθήκαμε στον Θεό (…) να ευλογήσει την κοινή μας ζωή με ειρήνη και αρμονία (…) και να χαρίσει σ’εμένα πλούτη, φιλίες και τιμή και σ’ εκείνην, ακεραιότητα, αγνότητα και την ιδιότητα της τέλειας οικοδέσποινας." (Yalom&DonovanBrown [2015], The Social Sex)
Dessin pour la vie, 1942
¥ Στην πραγματικότητα όμως η γυναικεία φιλία είναι ακόμα πιο ζωτική και συνδεδεμένη με την ευτυχία για τις γυναίκες απ’ ότι για τους άντρες.
¥ Σύμφωνα με τις ερευνήτριες του UCLA Laura Cousin Klein, Ph.D και Shelley Taylor όταν η ορμόνη οξυτοκίνη απελευθερώνεται, ως αντίδραση στο άγχος, σε μια γυναίκα, αντί για συμπεριφορές τύπου «παλεύω ή τρέχω», την ενθαρρύνει να φροντίσει ανθρώπους γύρω της ή/και να βρεθεί με άλλες γυναίκες. Η φροντίδα και η φιλία δηλαδή, όπως δείχνουν οι μελέτες, απελευθερώνουν περισσότερη οξυτοκίνη, η οποία και αντισταθμίζει περαιτέρω το άγχος και παράγει ένα καθησυχαστικό αποτέλεσμα. Αυτό δεν συμβαίνει στους άνδρες, καθώς η τεστοστερόνη, που εκείνοι παράγουν σε υψηλά επίπεδα όταν είναι υπό πίεση, μειώνει τη δράση της οξυτοκίνης. Η ριζικά διαφορετική αυτή απόκριση αντρών και γυναικών στο άγχος προέκυψε λίγο πριν μπούμε στον 21ο αιώνα, όταν οι δύο ερευνήτριες συζητούσαν σ’ ένα εργαστήριο του UCLA το γεγονός ότι όταν οι γυναίκες που εργάζονταν εκεί αγχώνονταν, έμπαιναν και καθάριζαν το εργαστήριο, έπιναν καφέ και μιλούσαν μεταξύ τους, ενώ όταν οι άντρες αγχώνονταν, επεδίωκαν να μείνουν μόνοι τους. Το γεγονός ότι σχεδόν το 90% της έρευνας για το άγχος μέχρι τότε αφορούσε τους άνδρες, ώθησε τις δύο επιστήμονες να διεξάγουν μια νέα έρευνα χάρη στην οποία σήμερα ξέρουμε ότι η οξυτοκίνη αυξάνει την θετική εμπειρία της συναναστροφής με φίλες στις γυναίκες, όχι όμως στους άντρες, και ότι η εγκεφαλική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια των ανθρώπινων συναναστροφών επηρεάζεται διαφορετικά σε άντρες και γυναίκες.
¥ Άλλες αντίστοιχες έρευνες, όπως η το Nurses’ Health Study του Harvard, έδειξαν ότι όσο περισσότερες φίλες έχει μια γυναίκα, τόσο μειώνονται οι πιθανότητες να αναπτύξει σωματικές αναπηρίες καθώς μεγαλώνει, και αυξάνονται αυτές να έχει μια χαρούμενη ζωή. Τα αποτελέσματα ήταν μάλιστα τόσο σημαντικά που οι ερευνητές κατέληξαν ότι η έλλειψη στενών φίλων ή ανθρώπων εμπιστοσύνης είναι τόσο καθοριστικη για την υγεία όσο το τσιγάρο ή η παχυσαρκία.
¥ Οι γυναικείες φιλίες είχαν πάντα κάτι το καταραμένο. Όταν ήμουν μικρή θυμάμαι αυτή τη φράση, ότι «γυναικείες φιλίες δεν υπάρχουν», να διακινείται ως αξίωμα ανάμεσα σε σοβαροφανείς συζητήσεις ―όχι μόνο αντρών―, ότι πάντα ανάμεσα στις γυναίκες υπεισέρχεται ζήλια, κακεντρέχεια και κακολογίες. Σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία, παρατηρούσα πάντα αυτή την καχυποψία να δηλητηριάζει τις σχέσεις των κοριτσιών τότε, των γυναικών αργότερα, μια κατάσταση που εύκολα διαιώνιζε όλα τα στερεοτυπικά περί των γυναικών, αυτά που θέλουν τη γυναίκα-γυναικούλα, έτοιμη πάντα να κουτσομπολέψει, να θάψει ή να υπονομεύσει άλλες γυναίκες ή και τις φίλες της, ανίκανη να ενδιαφερθεί για σοβαρά θέματα όπως η πολιτική ή η φιλοσοφία, οι γυναίκες στην κουζίνα να ανταλλάσσουν συνταγές όσο οι άντρες στο σαλόνι μιλούν για τα σημαντικά, πολιτική και ποδόσφαιρο. Οι άντρες να παίρνουν τις αποφάσεις, οι γυναίκες να πείθονται ότι αυτό θέλουν κι εκείνες να κάνουν.
Paysage Simiane, 1967
¥ Σύμφωνα με την Ιταλίδα ιστορικό Σίλβια Φεντερίτσι πολλά από τα σημερινά στερεότυπα για τις γυναίκες χτίστηκαν στις απαρχές της νεωτερικότητας – τα περί καθωσπρεπισμού και σεμνότητας ας πούμε, όπως και τα περί της τάσης της γυναίκας στη διαφθορά και στη μικρότητα ή της αδυναμίας της να ασχοληθεί με σημαντικά θέματα. Αντίστοιχα, τότε ξεκίνησε και η δαιμονοποίηση της γυναικείας φιλίας, αφού για το πατριαρχικό σύστημα ―ένα σύστημα που ήθελε τις γυναίκες υπο-ταγμένες να κάνουν παιδιά και να προσφέρουν απλήρωτη εργασία στο σπίτι δέσμιες του νοικοκυριού και της οικογένειας― το να κάνουν φιλίες, να συνασπίζονται και να ανταλλάσσουν πληροφορίες αποτελούσε, φυσικά, κίνδυνο.
¥ Σύμφωνα με το λεξικό Myriam Webster, στα αγγλικά η λέξη Gossip (κουτσομπολιό) προέρχεται από τη λέξη των Παλαιών Αγγλικών, (Old English) godsibb, (όπως godmother) που σημαίνει ένα άτομο, όπως ας πούμε η νονά, που ήταν κάποιου είδους βοηθός και στήριξη στη βάφτιση ενός παιδιού. Συγκεκριμένα κατά τον Μεσαίωνα η λέξη αυτή αφορούσε τις μαίες και τις γυναίκες που μαζεύονταν όταν μια εγκυμονούσα ήταν έτοιμη να γεννήσει για να τη βοηθήσουν με τη γέννα. Οι Gossips ήταν ένας μικρός κύκλος γυναικών που αποτελούταν από μαίες, πιο έμπειρες μεγαλύτερες γυναίκες, φίλες και συγγενείς που παρείχαν συμπαράσταση στην ετοιμόγεννη και φρόντιζαν να διεξαχθεί σωστά ο τοκετός. Την εποχή της ύστερης αναγέννησης όμως ακόμα και αυτού του είδους οι συγκεντρώσεις μοιάζουν απειλητικές όχι μόνο για την ευδοκίμηση του θεσμού της οικογένειας αλλά και γιατί ξεβόλευαν τους άρχοντες:
"Οι Gossips αντάλλαζαν πληροφορίες που ήταν χρήσιμες τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινοτικό επίπεδο και, όσον αφορά σε κακές συμπεριφορές, οι συζητήσεις τους αποτελούσαν μέχρι και μέσο επιβολής κοινωνικών κανόνων. Όταν υπήρχε μια έντονη ανησυχία για ένα περιστατικό η διοίκηση της πόλης πιεζόταν να αναλάβει επίσημη δράση εναντίον του παραβάτη. Η λέξη gossip χρησιμοποιούταν σε έγγραφα όπως διαθήκες και πρακτικά δικαστηρίων (...)" (Yalom&DonovanBrown [2015], The Social Sex)
¥ "Η φιλία μεταξύ́ γυναικών έγινε αντικείμενο υποψίας, αποκηρύχθηκε από τον άμβωνα ως υπονομευτική της συμμαχίας ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγο, όπως ακριβώς και οι προσωπικές σχέσεις μεταξύ γυναικών δαιμονοποιήθηκαν από τους διώκτες των μαγισσών, οι οποίοι τις ανάγκαζαν να καταγγέλλουν η μία την άλλη ως συνένοχες στο έγκλημα. Στην ίδια περίοδο, άλλωστε, η λέξη “gossip”, που στον Μεσαίωνα σήμαινε «φίλη», άλλαξε νόημα, αποκτώντας υποτιμητική σημασία – ένα ακόμα σημάδι της υποβάθμισης της δύναμης των γυναικών και των κοινοτικών δεσμών." (Σίλβια Φεντερίτσι [2004], Ο Κάλιμπαν και η Μάγισσα, μτφ. Γραμμένου Ι., Γυιόκα Λ., Μπίκας Π.)¥ Το 1985 η Αμερικανίδα σκιτσογράφος/graphic novelist Alison Bechdel που δημοσίευε το κόμικ Dykes to watch out for στη φεμινιστική εφημερίδα WomaNews, έκανε ένα θρυλικό στριπ όπου δύο από τις ηρωίδες της θέλουν να πάνε σινεμά και η μία αναφέρει ότι επιλέγει να δει ταινίες μόνο αν ικανοποιούν τρεις βασικές προϋποθέσεις:
1. Να υπάρχουν τουλάχιστον δύο γυναικείοι χαρακτήρες οι οποίες,
2. να μιλάνε σε μια τουλάχιστον σκηνή μεταξύ τους για
3. κάτι άλλο εκτός από έναν άντρα.
¥ Οι τρεις αυτές προϋποθέσεις έχουν μείνει γνωστές ως το περίφημο Bechdel Test και αξίζει τον κόπο να τσεκάρει κανείς στις ταινίες που βλέπει, ακόμα και τώρα, σχεδόν 40 χρόνια μετά και μετά ένα ολόκληρο #metoo movement, κατά πόσο το περνάνε. Όχι τόσες όσες θα περίμενε κανείς.
¥ Τι μας βοηθάει να καταλάβουμε το Bechdel Test; Όχι μόνο το ότι οι γυναίκες εξακολουθούν να μην έχουν την αντίστοιχη με τους άντρες αντιπροσώπευση στο σινεμά –κάτι που μας δηλώνουν και οι εκάστοτε παγκόσμιες διοργανώσεις, βραβεία κτλ.― αλλά και ότι οι γυναικείες συζητήσεις δεν θεωρούνται σημαντικές, δεν έχουν κανένα ενδιαφέρον αν δεν σχετίζονται με κάποιον αρσενικό χαρακτήρα. Οι γυναικεία κοινωνικότητα και συντροφικότητα, οι γυναικείες κουβέντες, δεν κινούν εύκολα μια ιστορία αν δεν αφορούν σε έναν τουλάχιστον άντρα.
¥ Όταν πριν από λίγο καιρό μιλούσα με μια φίλη ―από τις πιο καλές μου φίλες στη Βρετανία, από αυτές που ξέρω ότι μπορώ να στηριχτώ― και της έλεγα πόσο μου λείπει εδώ, στο UK, κάποια -in person- δραστήρια κοινότητα ανθρώπων, κατά προτίμηση θηλυκοτήτων, εκείνη μου είπε να μην σκέφτομαι έτσι, πως τέτοιες κοινότητες υπάρχουν μόνο στις ταινίες και πως η ευτυχία βρίσκεται μόνο στην οικογένεια. Η κουβέντα αυτή με στοίχειωσε για μέρες. Μου φάνηκε εξαιρετικά στενάχωρο ότι μια γυναίκα τόσο έξυπνη και ζεστή όσο η φίλη μου, δεν είχε καθόλου πίστη στην ύπαρξη και τη δυναμική της γυναικείας συλλογικότητας και συντροφικότητας.
¥ Στο εντωμεταξύ, σύμφωνα με μια άλλη μια πρόσφατη έρευνα από το London School of Economics, ακόμα κι από τους άντρες με καλούς φίλους, και τις παντρεμένες με παιδιά γυναίκες, πιο ευτυχισμένες είναι οι ελεύθερες και χωρίς παιδιά γυναίκες που ανήκουν σ’ έναν δυναμικό φιλικό κύκλο.
La Foret, 1947
¥ Φυσικά μπορεί να θέλεις παιδιά και να μην μπορείς να έχεις (που έχει κανονικοποιηθεί ως κυρίαρχος παράγοντας γυναικείας δυστυχίας), ή να μη θέλεις αλλά να μην μπορείς να το αποφύγεις (ένας δαιμονοποιημένος παράγοντας δυστυχίας αντίστοιχα), ή ακόμα κι αν το θέλεις και έχεις οι συνθήκες να μην σε αφήνουν να ευτυχείς (κατάσταση στην οποία ένα ολόκληρο σύστημα πασχίζει να σε πείσει ότι κάτι κάνεις εσύ λάθος), όπως και να είσαι δυστυχισμένη παρόλο που δεν θέλεις ούτε παιδιά ή/και σύντροφο και δεν έχεις (και σε αυτή την περίπτωση η ανένδοτη απάντηση της κοινωνίας είναι ότι η δυστυχία σου οφείλεται στο ότι δεν έχεις). Παρόλα αυτά, η τελευταία περίπτωση μοιάζει να δίνει περισσότερες πιθανότητες ευτυχίας σε μια κοινωνία που επιμένει να επιβαρύνει την (εργαζόμενη ή όχι) σύζυγο/μητέρα με εξακολουθητικές επιταγές (από αυτές που η ίδια η κοινωνία έχει θέσει ως προϋποθέσεις ευτυχίας). Ακόμα όμως κι αν είσαι εκεί ακριβώς που θέλεις ―μέσω γάμου, παιδιών ή εργένικης ή/και άτεκνης ζωής― πόσο εφικτή είναι η ευτυχία όταν ο κόσμος είναι όπως είναι;
Η Jacqueline φωτογραφημένη από την Dora Maars το 1935
¥ Καταρχάς πώς μπορεί κανείς να μετρήσει την ευτυχία; Το 2002 οι Michael Argyle and Peter Hills του Oxford Brookes University, έφτιαξαν το Oxford Happiness Questionnaire (ΟΗQ), 29 ερωτήσεις μέσα από τις οποίες υποτίθεται ότι μπορείς να καταλάβεις αν είσαι ευτυχισμένη. Το είδος των ερωτήσεων είναι του στυλ «Πόσο ξεκούραστη ξυπνάς το πρωί», «Πόσο αισιόδοξος είσαι για το μέλλον», «Πόσο ωραία βρίσκεις τη ζωή», «Αν θεωρείς ωραίο μέρος τον κόσμο» ή «Αν θεωρείς ότι έχεις απόλυτο έλεγχο στη ζωή σου» κτλ. Τα αποτελέσματα δίνουν τις εξής περιπτώσεις:
o 1-2 καθόλου ευτυχισμένη/ος (στο άρθρο που παραθέτω έχει και συμβουλές για να βελτιωθείς)
o 2-3 όχι και τόσο ευτυχισμένη/ος, (και εδώ συμβουλές)
o 3-4 σε ουδετερότητα, (μέσος άνθρωπος)
o 4 κάπως ευτυχισμένη/ος, ικανοποιημένη/ος (περισσότεροι)
o 4-5 αρκετά ευτυχισμένη/ος,
o 5-6 πολύ ευτυχισμένη/ος,
o 6 πάρα πολύ ευτυχισμένη/ος
¥ Πριν ένα μήνα παραιτήθηκε η Jacinda Ardern (Τζασίντα Άρντεντ). Μερικές βδομάδες μετά η Nicola Sturgeon.(Νίκολα Στέρτζεντ) Πριν λίγες μέρες άνοιξα το κινητό το πρωί και από τις 8 pop-up ειδοποιήσεις για τα νέα της ημέρας οι 5 ήταν για γυναικοκτονίες και οι 3 για τον πόλεμο που συνεχίζεται.
¥ Την επομένη έκανα το OHQ και βγήκα “όχι και τόσο ευτυχισμένη”.
¥ Όταν τίποτα δεν δείχνει να αλλάζει σε έναν άσχημο και άδικο κόσμο, όταν παραιτούνται οι πιο λαμπρές ηγέτριες, η βία κατά των γυναικών εξακολουθεί να έχει καθημερινές εκδηλώσεις, οι οικολογικές πολιτικές επικεντρώνονται όχι στον αγώνα ενάντια στα αίτια της περιβαλλοντικής κρίσης αλλά στην πρόσκαιρη διόρθωση των συνεπειών της, ενώ κάνεις δεν μοιάζει να θέλει να σταματήσει έναν πόλεμο αφού αυτοί που παίρνουν τις αποφάσεις κερδίζουν απ’ αυτόν, πόσο πιο προβληματικό είναι να ανήκεις στο 1-2 του OHQ απ’ ότι στο 6; Μήπως θα έπρεπε να υπάρχουν συμβουλές και για τα άτομα που ανήκουν στο 6;
¥ Μήπως η επίτευξη μιας προσωπικής ―ή μάλλον προσωποποιημένης― ευτυχίας βάση οδηγιών (όπως ο γάμος ή τα παιδιά) είναι η επιτομή της ατομικότητας;
Le Cirque, 1953
¥ Στο Killjoy Manifesto (2017) η Sara Ahmed υποδεικνύει το πώς η ευτυχία έχει χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογεί στερεότυπα ως κοινωνικά αγαθά. Η βιομηχανία της ευτυχίας θέλει το ποσοστό των «ευτυχισμένων» να μετράει την πρόοδο. Η επιστήμη της ευτυχίας μπορεί να θεωρηθεί επιτελεστική: βρίσκοντας ευτυχία σε συγκεκριμένα μέρη, αυτά τα μέρη γίνονται αυτόματα καλά, γίνονται αυτό που πρέπει να προωθείται ως καλό γράφει στο The Promise of Happiness (2010). Με αυτό τον τρόπο η επίτευξη της ευτυχίας γίνεται εργαλείο κανονικοποίησης και άρα διάκρισης. Ήδη από το 1949 η Simon De Beauvoir είχε παρατηρήσει ότι είναι πάντα εύκολο να περιγράφουμε ως ευτυχισμένη μια κατάσταση στην οποία θέλουμε να θέσουμε τους άλλους. Το να μην συμφωνούμε να μείνουμε «εκεί που οι άλλοι θέλουν» γίνεται έτσι άρνηση της ευτυχίας, λέει η Άχμεντ, και αντίστοιχα η εμπλοκή σε πολιτικούς ακτιβισμούς γίνεται μάχη ενάντια στην ευτυχία.
¥ Φυσικά αυτό που θέλει να πει η Ahmed δεν είναι ότι πρέπει να είμαστε δυστυχείς προκειμένου να είμαστε πολιτικοποιημένες. Αυτό που προτείνει είναι μια διαφορετική αντίληψη της ευτυχίας, όχι ολιστική και απόλυτη αλλά ανοιχτή στην πιθανότητα.
“Όταν σκέφτομαι τι είναι αυτό που κάνει την ευτυχία "ευτυχισμένη" σκέφτομαι στιγμές. Οι στιγμές ευτυχίας δημιουργούν υφή, κοινές εντυπώσεις: μια αίσθηση ελαφρότητας μέσα στη δυνατότητα.(…) Η ευτυχία δεν παρέχει απλώς μια αίσθηση πιθανότητας. Είναι μια αίσθηση πιθανότητας. Μετατρέποντας την ευτυχία σε προσδοκία ακυρώνεις την αίσθηση της δυνατότητάς της.”
¥ Η ελευθερία του να είσαι δυστυχισμένη, που εκφράζει επαναστατικά η Ahmed, είναι ουσιαστικά η ελευθερία του να είσαι ευτυχισμένη με κοινωνικά “ακατάλληλους” τρόπους. Παίρνοντας ως παράδειγμα την ηρωίδα της ταινίας του Mike Leigh Happy-go-lucky σημειώνει:
"Το να ζούμε τη ζωή με τέτοιο τρόπο σημαίνει να είμαστε δημιουργικοί και εφευρετικοί με τις επιλογές μας. Κι αυτή η ταινία είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη για το πώς παρουσιάζει μια μακρά γυναικεία φιλία, όχι ως δρόμο προς ένα ετεροφυλόφιλο μέλλον, ούτε ως συμπλήρωμα, αλλά ως έναν κόσμο ζωής, έναν κόσμο με τους δικούς του ρυθμούς και διεκδικήσεις. Η ταινία δίνει έτσι μεγαλύτερη αξία στους δεσμούς στοργής που βρίσκονται εκτός των συμβατικών μορφών οικειότητας." (Sara Ahmed, The Promise of Happiness, 2010)
¥ Το γυναικείο κίνημα βασίστηκε στην γυναικεία αλληλεγγύη, μια ιδέα που μορφοποιήθηκε και εξελίχθηκε μέσα από δυνατές γυναικείες φιλίες. Το συστηματικό σαμποτάζ της γυναικείας συντροφικότητας είχε πάντα απώτερο σκοπό, ανάμεσα στα άλλα, και την αποτροπή επικίνδυνων συμμαχιών που θα οδηγούσαν σε μια χειραφετητική φεμινιστική συνειδητοποίηση. Σήμαινε όμως ταυτόχρονα και την αποτροπή της γυναικείας ευτυχίας, μιας ιδέας επίσης δαιμονοποιημένης εκ των πραγμάτων από τη Χριστιανική θρησκεία. Αφού η γυναίκα στοίχισε τον παράδεισο στην ανθρωπότητα, δεν της αξίζει ποτέ να ευτυχίσει.
¥ Ταλαντούχα και πανέμορφη, η Jacqueline Lamba επισκιασμένη από το βαρύγδουπο όνομα του συζύγου της είχε πάντα γύρω της πολλές γυναίκες που την στήριζαν και την ενδυνάμωναν σε ζωή και καριέρα. Από τη Frida Kahlo που υπήρξε η πιο καθοριστική έμπνευση αυτοπεποίθησης και δράσης, την Kay Sage που στήριξε οικονομικά το ζεύγος όταν βρέθηκαν σε σοβαρή ανέχεια και την Peggy Guggenheim που πίστεψε και προώθησε τη δουλειά της και τη βοήθησε να χειραφετηθεί καλλιτεχνικά, μέχρι το ζευγάρι καλλιτεχνών Claude Cahun και Marcel Moore που τη φιλοξένησαν με την κόρη της για ένα μήνα το 1939 στη φάρμα τους στη Νορμανδία σε μια πολύ δύσκολη φάση της ζωής της, την Ισπανίδα σουρεαλίστρια Remedios Varo, την Αμερικανίδα δημοσιογράφο και ποιήτρια Dolorès Vanetti, και βέβαια την Marianne Clouzot και την Dora Maar με τις οποίες από την φοίτησή τους στο School of the Union of Decorative Arts του Παρισιού και μετά διατήρησαν μια στενή φιλία όπως φαίνεται μέσα από τη συστηματική και εξομολογητική τους αλληλογραφία.
Jacqueline Lamba by Man Ray
¥ Παγιδευμένη σε ένα γάμο που δεν της άφηνε ούτε το χρόνο ούτε την ψυχική ηρεμία να αφοσιωθεί στη δουλειά της, ταγμένη όπως ήταν να στηρίζει το τεράστιο εγώ του Breton, όταν εντέλει εγκαθίστανται στη Νέα Υόρκη και μετά την καταιγιστική επίδραση της Kahlo και το όραμα της ανεξαρτησίας της ως καλλιτέχνη που η Μεξικάνα ήδη θρυλική δημιουργός της ενέπνευσε κατά τη διαμονή της στο Μεξικό, η Jacqueline αποφασίζει να τον αφήσει και να αφοσιωθεί στη ζωγραφική της. Ο νέος της σύντροφος, David Hare, θαυμάζει τη δουλειά της και στηρίζει το όραμά της. Σύμφωνα με την Witney Chadwick οι φιλίες της με δημιουργικές και δραστήριες γυναίκες όπως η Kahlo, η Maar ή η Vanetti, ήταν που σηματοδότησαν την αρχή μιας νέας ανεξαρτησίας.
Coucher De Soleil Dans Un Puits, 1949
¥ Όταν ανακοινώνει στον Breton ότι θέλει διαζύγιο εκείνος της απαντάει «Θα σε καταστρέψω».
¥ Και πράγματι, καταστρέφει ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς της (ένα άλλο μεγάλο το καταστρέφει η ίδια σε κρίσεις ανασφάλειας αφήνοντάς μας δυστυχώς σήμερα πολύ λίγο υλικό). Η Jacqueline όμως είχε ήδη προχωρήσει και από μούσα είχε συνειδητοποιηθεί ως καλλιτέχνης. Το 1944 είχε επιτέλους την πρώτη της ατομική στην Norlyst Gallery της Νέας Υόρκης και ακολούθησαν πολλές άλλες σε Αμερική και Γαλλία. Με πολιτική θέση και παρουσία σε διάφορες αντιμιλιταριστικές δράσεις και κινήματα υπέρ του αφοπλισμού, και ενεργή συμμετοχή στις εξεγέρσεις του Μάη του 68, η Lamba διεκδίκησε και κατέκτησε την χειραφέτησή της ως γυναίκα και καλλιτέχνης και, πάντα μέσα σε έναν δραστήριο φιλικό κύκλο, συνέχισε να ζωγραφίζει μέχρι τον θάνατό της το 1993.
(Μια Goldfrapp για το τέλος. Μου αρέσει το σαρκαστικό διφορούμενο του τραγουδιού που παραπέμπει σε θρησκείες ή cults όταν στα περισσότερα τραγούδια η ευτυχία συνδυάζεται με τη ρομαντική αγάπη. Ακολουθούν και paraphernalia.)
Paraphernalia
Για περισσότερο υλικό πάνω στη Lamba το website της είναι πλουσιότατο.
Πάνω στις καλλιτέχνες του σουρεαλισμού και τις φιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ τους έχει γράψει το εξαιρετικό The militan muse η Whitney Chadwick όπου εκτός από την φιλία της Lamba με την Kahlo (απ’όπου βρήκαι και εγώ ένα μεγάλο μέρος των στοιχείων που δίνω) και την Claude Cahoun η ιστορικός αναφέρεται στη φιλία των ζωγράφων Leonore Fini και Leonora Carrington, και της ποιήτριας Valentine Penrose με την Alice Rahon Paalen και την Lee Miller.
Η καταπληκτική trans gender φωτογράφος, συγγραφέας και εικαστικός η Claude Cahun, ενεργό μέλος της αντίστασης κατά τον 2ο ΠΠ ―φυλακίστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο μαζί με την σύντροφό της Marcel Moore, ποινή που ευτυχώς δεν πραγματοποιήθηκε γιατί την πρόλαβε η απελυεθέρωση― αλλά και από τις πρώτες αγωνίστριες για τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων, μέσα από μια σειρά φωτογραφικών αυτοπορτραίτων σε αλλεπάλληλα παιχνίδια ρόλων, αντρικών και γυναικείων, με μάσκες και μεταμφιέσεις, καθώς και ανάλογα ποιητικά και θεωρητικά κείμενα, επιχείρησε να ερευνήσει και να σχολιάσει την κατασκευή της έμφυλης ταυτότητας και την υποταγή της γυναίκας σε κοινωνικά επιβαλλόμενους ρόλους. Από τις καλλιτέχνες που άργησαν πολύ να αναγνωριστούν. Εδώ ένα άρθρο για τη ζωή και το έργο της.
Αντίστοιχα η Kay Sage μια ακόμα ταλαντούχα σουρεαλίστρια που επισκιάστηκε από τον διάσημο σύντροφό της και έμεινε απολύτως άσημη για χρόνια. Εδώ ένα κείμενο μου για το έργο και τη ζωή της.
Για την δυναμική δημοσιογράφο και συγγραφέα Dolores Vanetti είναι δύσκολο δυστυχώς να βρει κανείς πληροφορίες πέραν του συνήθη της ετεροκαθορισμού (ότι ήταν μια από τους μεγάλους έρωτες του Sartre). Το όνομά της αναφέρεται στις βιογραφίες της Beauvoir η οποία όμως δεν θέλησε ποτέ να μιλήσει για εκείνη.
Η Doora Maar είναι άλλη μια ταλαντούχα γυναίκα που έμεινε περισσότερο γνωστή για τη σχέση της με τον Picasso παρά για την εξαιρετική της δουλειά ως σουρεαλίστρια φωτογράφος. Εδώ λίγα λόγια για την Maar με αφορμή την έκθεσή της που έγινε στην Tate το 2020.
Ένα σύντομο βιογραφικό της εξαιρετικής Ισπανίδας σουρεαλίστριας Remedios Varo στο website της και εδώ.